De bijdrage van Fethullah Gülen aan de dialoog tussen religies, culturen en beschavingen

dec 12, 2013 | academisch, columns, Conferentie, geschreven OVER Fethullah Gülen, SEO taggen, Uncategorized

Geschreven door Dr. Pim Valkenberg, Gürkan Çelik, Sophia Magazine

Inleiding: historische context

Dr. Gürkan Çelik

In dit artikel analyseren wij de bijdrage van Fethullah Gülen (1941) aan de interculturele en interreligieuze dialoog.^[1] In een historische context willen wij stilstaan bij zijn belangrijke inspiratiebron in het Turkije van de twintigste eeuw: Bediüzzaman Said Nursi (1876-1960).^[2] Nursi en Gülen worden gezien als twee prominente islamitische theologen en religieuze leiders zowel in hun geboorteland Turkije als in andere delen van de wereld en zijn bekend met hun inzet voor de samenwerking tussen de Abrahamitische godsdiensten^[3]: jodendom, christendom en islam. Gülen’s bijdrage kenmerkt zich door een benadering waarin dialoog centraal staat en harmonie, interactie en verzoening tussen de ‘volkeren van het Boek’^[4](joden, christenen en moslims) worden aanbevolen. Het meest opvallende in deze benadering is niet een denkwijze maar een activisme waarin dialoog voortdurend centraal wordt gesteld in alle contacten, handelingen en gedragingen.

Dr. Pim Valkenberg

Fethullah Gülen, ook ‘Hocaefendi’ (gerespecteerde leraar) genoemd door diegenen die geïnspireerd zijn door zijn leer, stelt dat gemeenschappelijke aspecten tussen mensen belangrijker zijn dan verschilpunten; daarom stelt hij ook een dialoog voor tussen beschavingen, religies en culturen in plaats van de veel besproken Huntingtonse ‘botsing van de beschavingen’.^[5] Gülen heeft zich ontwikkeld tot ‘pleitbezorger van de dialoog’^[6] waarmee hij een alternatieve strategie wil schetsen voor Huntington’s paradigma van ‘botsing van beschavingen’. Vanuit een islamitische inspiratie zet hij zich sinds de jaren zestig in voor de dialoog tussen religies, culturen en levensbeschouwingen^[7] die tevens in gesprek blijft met moderne realiteiten.^[8] Ahmet Kuru stelt dat Gülen’s dynamische interpretatie van de islam verenigbaar is met zowel traditie als moderniteit.^[9] Door veel moslims, eerst in Turkije en later ook in andere landen, wordt de beweging die de naam van Gülen draagt ervaren als een nieuwe manier om islamitische waarden uit te dragen in moderne samenlevingen en deel te nemen aan duurzame dialoog en samenwerking met mensen met een andere geloofsovertuiging en levensstijl. Vooral door middel van onderwijsinstellingen en dialoogcentra heeft deze beweging zich verspreid over vele landen in de Turkse diaspora in Europa, Noord-Amerika, Australië en Azië.^[10]

Fethullah Gülen is in zijn benadering vooral geïnspireerd door Said Nursi, een islamitische theoloog uit Turkije die toenadering heeft gezocht tot het Vaticaan. Ook is rond Nursi een beweging tot stand gekomen die de naam van Nursi draagt. Hij richtte zich tot zijn 83-jarige leeftijd op het herleven van morele en spirituele waarden in Anatoliё (Aziatisch deel van Turkije) in het bijzonder en in de islamitische wereld in het algemeen. De Nursi-beweging is ontstaan in reactie op de processen van modernisering en secularisatie die zich in de republiek Turkije hebben voltrokken. Bron van inspiratie vormen de 130 religieuze geschriften van Nursi die zijn verzameld in de Risale-i Nur (Brief van het Licht). Deze beweging kan gezien worden als een reformistische (neo)mystieke beweging.^[11]

Beide figuren, Nursi en Gülen, streefden reeds naar een dialoog met christenen toen dit nog niet gebruikelijk was en trachtten op deze wijze de invloed van het materialisme te stuiten. In zijn Preek te Damascus die in 1911 gehouden is, en die later in het Turks gepubliceerd is, schreef Nursi dat “moslims en christenen samen een beschaving kunnen opbouwen waarin menselijke waardigheid, rechtvaardigheid en naastenliefde de norm zullen zijn. Dit is mogelijk wanneer zij hun wederzijdse relatie op liefde baseren. De tijd van vijandigheid is voorbij”.^[12] De belangrijkste boodschap van Nursi was dat er een harmonie bestaat tussen het geloof in God enerzijds en de natuurwetenschappelijke inzichten die de mens heeft verworven anderzijds.^[13] Terwijl Said Nursi in zijn Risale-i Nurvooral wil laten zien hoe de inzet voor dialoog en vrede zich kan beroepen op een basis in de Koran, staat bij Fethullah Gülen vooral de uitwerking ervan in de educatie voorop: “door wetenschap, godsdienst en spiritualiteit te combineren, kunnen wij onwetendheid, armoede en tweedracht overwinnen”. De educatieve filosofie van Said Nursi inspireerde Gülen tot het ontwikkelen van een modern en innovatief educatiemodel in Turkije. Gegeven het gebrek aan integratie tussen wetenschappelijke kennis en spirituele waarden introduceerden Gülen en zijn volgelingen een nieuwe stijl van educatie die deze twee elementen verzoent.^[14]

Educatie ten behoeve van dialoog

Gülen besteedt ruime aandacht aan de rol van educatie ter bevordering van dialoog.^[15] De scholen die op basis van Gülen’s inspiratie en inzet in het leven zijn geroepen, laten zien hoe onderwijs gebruikt kan worden om mensen te vormen die in staat zijn tot dialoog. Zijn opvatting van vorming en scholing is gericht op het ontwikkelen van voorwaarden voor het harmonisch samenleven en het in praktijk brengen van universele waarden, zoals solidariteit, tolerantie, erkenning van mensenrechten, en fundamentele vrijheid voor iedereen. Centraal daarbij staat dialoog als wederzijdse verrijking waarbij mensen kennis uitwisselen om elkaar zo te veredelen met respect voor de wezenlijke verschillen tussen volkeren, culturen en beschavingen. Het bereiken en in stand houden van een universele vrede door middel van dialoog is afhankelijk van de bijdrage van jonge generaties en hun kennis, scholing en sociale betrokkenheid.^[16]

Dr. Thomas Michel schetst de rol van het onderwijs in Gülen’s benadering van dialoog als volgt: ^[17] zijn eerste persoonlijke ervaring met Gülen’s dialoogscholen dateert uit 1995, tijdens zijn verblijf op het zuidelijke Filippijnse eiland Mindanao. Hier hoorde hij van een school op ongeveer elf kilometer afstand van de hoofdstad. Op het bord boven de schoolpoort stond de volgende tekst: Filippijns-Turkse School van Tolerantie. Deze naam was voor Michel een verrassende keuze in Zamboanga, een stad waar de bevolking bestaat uit een even groot aantal moslims en christenen, midden in een regio waar fel wordt gevochten tussen Moro separatisten en de militaire macht van de Filippijnse overheid. De staf van de school bestaat uit moslims en christenen van Turkse of Filippijnse afkomst. Midden in een regio waar regelmatig ontvoeringen plaatsvinden, een guerrilla oorlog woedt, arrestaties worden verricht, waar vermissingen aan de orde van de dag zijn en waar wederzijds gedood wordt door militairen en opstandige milities’s, biedt deze school aan zowel moslim- als christenkinderen hoogstaand onderwijs waardoor kinderen een positieve manier van leven en een goede verstandhouding met elkaar leren. Thomas Michel geeft verder aan dat zijn collega’s aan het Ateneo de Zamboanga bevestigen dat de Filippijns-Turkse School van Tolerantie vanaf het begin diepgaande contacten onderhoudt en samenwerkt met de christelijke instellingen in de regio.

Gülen’s mensbeeld in de interreligieuze dialoog

Interreligieuze dialoog is volgens Gülen een noodzakelijke opdracht.^[18] Om dialoog te kunnen verwezenlijken, moeten we het verleden achter ons laten, polemische argumenten negeren en voorrang geven aan gemeenschappelijke punten om zo de ander in zijn of haar eigenheid te kunnen accepteren en te kunnen delen in de context van de ander. De wereldwijde beweging die geïnspireerd is door Gülen vraagt moslims zich bewust te worden dat de islam de noodzaak van dialoog onderwijst en dat zij als moslims worden opgeroepen om vertegenwoordigers en getuigen te zijn van de universele genade van God. Om zijn gezichtspunten te staven, berust Gülen zich zowel op inzichten uit de sociale en exacte wetenschappen alsook op de islamitische traditie waarin Koranteksten, Hadithverslagen en de inzichten en overeenstemmingen van moslim geleerden (idjmaa) door de eeuwen heen samen komen^[19]. Op deze manier laat hij zien dat tolerantie, liefde en compassie waarlijk islamitische waarden zijn, die moslims in de moderne wereld moeten uitdragen.^[20] Vrede, liefde, vergeving en tolerantie vormen volgens Gülen de vier pilaren van de dialoog, overeenkomstig de essentie van de islam.^[21] De overige aspecten noemt hij bijzaken. De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd, probeert een dynamische interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. Gülen beperkt er zich echter in zijn geschriften en conversaties niet toe, moslims op te roepen de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar hij betrekt ook niet-moslims bij de gesprekken over gemeenschappelijke idealen.

In 1996 kreeg Gülen in Turkije grote bekendheid met zijn initiatieven op het gebied van tolerantie en interreligieuze dialoog. Er werd een dialoogplatform (Abant) opgericht waarin politieke en religieuze prominenten en intellectuelen vanuit uiteenlopende achtergronden tot elkaar kwamen. Ook buiten dit platform onderhield Gülen banden met religieuze leiders van verschillende religies en met andere leidende figuren in binnen- en buitenland. Concreet valt te denken aan de ontmoetingen met de gezant van het Vaticaan, de patriarch van de Orthodoxe christenen en de opperrabbijn van de Turkse Joden. In 1998 bracht hij een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Dit was een moedige daad, die Gülen veel kritiek heeft opgeleverd in zijn geboorteland. In een interview^[22] dat hij na zijn bezoek gaf, verdedigde Gülen zijn gewaagde daad in termen van het streven naar wereldvrede. Hij stelde naar het voorbeeld van het gedrag van de profeet Mohammed te handelen, die voorwaarden voor vrede accepteerde die door zijn metgezellen als nadelig werden ervaren. In de vredige sfeer die door het verdrag van Hudaybiyya tot stand was gekomen, werden in de ogen van Gülen de deuren van het hart geopend voor islamitische waarheden.^[23] In deze tijd moeten volgens Gülen het intellect en het hart van mensen opnieuw worden aangesproken, een onderneming die een vredige sfeer van wederzijds respect en vertrouwen vereist. Daarbij is hij er met zijn aanhangers niet op uit, land van andere volkeren te veroveren, maar is hij vastbesloten een bijdrage te leveren orde en harmonie in de oude wereld en aan de wereldwijde dialoog.

Gülen is ervan overtuigd dat werken aan dialoog en vrede vereist is om werkelijk uiting te geven aan een islamitische manier van leven. Door de Koran wordt dit voorgeschreven als ‘de betere weg’ die het beginpunt is van de dialoog en de voorwaarde om de maatschappij en de mensheid te dienen. “Door middel van onze dialoogactiviteiten moeten wij, handelend vanuit het beginsel in de Koran dat ‘vrede beter is’ (Al-Nisa, 4:128)^[24], binnen en buiten het land zoveel mogelijk laten zien dat wij aan de kant van de vrede staan. Sterker nog, vrede is van wezenlijk belang voor de islam; oorlog is slechts bijkomstig en gebonden aan specifieke redenen en voorwaarden. In dit opzicht kunnen wij zeggen dat wij geen positieve bijdrage kunnen geven in naam van ons volk en de mensheid als we geen vredige omgeving tot stand kunnen brengen waarin iedereen in vrede en veiligheid kan leven.”^[25]

Twee voorlopers in theologische dialoog: een christen en een moslim

Het is interessant om de opvattingen van Gülen over de rol van vergeving bij het stichten van vrede en dialoog te vergelijken met het soortgelijke gedachtegoed van Paus Johannes Paulus II (1920-2005).^[26] In 2002 verklaarde de Paus dat vergeving eigenlijk op korte termijn verlies lijkt op te leveren, maar op lange termijn winst oplevert doordat het als oogmerk heeft het herstellen van beschadigde menselijke relaties. Daarentegen brengt geweld een ogenschijnlijke winst op korte termijn, maar verlies op lange termijn met zich mee. In zijn benadering van vrede en dialoog beroept Paus Johannes Paulus II zich op een verklaring die hij in de loop der jaren steeds weer heeft gegeven: ‘Vrede rust op twee zuilen: gerechtigheid en vergeving’. Het benadrukt dat beide elementen noodzakelijk zijn om ware vrede te bereiken. Hij is ervan overtuigd dat aandacht voor de een, zonder de ander, geen echte vrede kan voortbrengen. Het eerste element, gerechtigheid, is er op gericht het gedane kwaad te herstellen, onrechtvaardige behandeling te corrigeren, materieel bezit terug te geven, verkeerde beoordelingen recht te zetten. Het tweede element, vergeving, is gericht op het herstellen van de menselijke relaties, die in de strijd beschadigd en vernield zijn.

In een van zijn artikelen moedigt Gülen moslims aan tot dialoog en tolerantie met soortgelijke woorden: “Ik wil graag benadrukken dat moslims niets zullen verliezen door dialoog, liefde en tolerantie uit te dragen. Moslims zoeken altijd de goedkeuring van God. Dat is de grootste winst van alles. In dat opzicht worden zaken die op sommige mensen als verlies zouden kunnen overkomen, door moslims als winst gezien, zoals andere gebeurtenissen schadelijk kunnen zijn, zelfs wanneer ze op het eerste gezicht zeer winstgevend kunnen lijken.”^[27] Gülen gaat zover te zeggen dat vrede, liefde, vergeving en tolerantie essentieel zijn voor de islam. Andere zaken zijn bijzaken. Hoewel het toevlucht zoeken tot oorlog onder bepaalde omstandigheden soms gerechtvaardigd mag zijn, is deze ‘kleinere djihaad’ van het zwaard ondergeschikt aan de essentie van de islam die wordt samengevat met de begrippen vrede, liefde, vergeving en tolerantie. Gülen beschuldigt hen die oorlog en geweld voorstaan ervan dat zij zich laten misleiden door een te letterlijke interpretatie van de Koran waarin bijzaken tot hoofdzaken gemaakt worden.^[28] Zij maken zich schuldig aan een oppervlakkige interpretatie van de Koran, zonder stil te staan bij de kernzaken die door de Koran worden aanbevolen.

Karakteristieken van Gülen’s dialoogbenadering

Wereldwijd is een toenemende aandacht waar te nemen voor dialoog tussen verschillende culturen, religies en beschavingen. In dit proces kunnen we veel leren van Gülen’s benadering van dialoog en van zijn dialoogactiviteiten. Zijn oproep tot universele vriendschap, en tot het naleven van humanitaire waarden van vrede, tolerantie, dialoog en wederzijds begrip heeft op vele plaatsen gehoor gevonden.^[29] Gülen wordt bekritiseerd vanuit twee tegenstrijdige kampen. Nationalisten verwijten hem dat hij religie tot een publieke factor maakt, hetgeen strijdig is met de secularistische ideeën van Mustafa Kemal Atatürk; Islamisten verwijten hem dat hij buigt voor de dominante invloed van het Westen en zo de harten van de Turkse jeugd opent voor buitenlandse en met name Christelijke invloed. Boven hebben we gezien hoe Gülen zich verdedigt met een beroep op de lange termijn en het voorbeeld van de Profeet bij het verdrag van Hudaybiyya. Hoewel hij bekritiseerd wordt om zijn gerichtheid op dialoog en zijn openheid voor niet-islamitische bronnen wordt hij door velen beschouwd als een vredestichter die dialoog, interactie, onderwijs en spiritualiteit centraal stelt in zijn leven. Omdat de bijdrage van Fethullah Gülen aan de dialoog tussen moslims en christenen in de context van Abrahamitische samenwerking meer en meer zichtbaar wordt in het westen, kan een grondige analyse van Gülen’s benadering van dialoog en van de religieuze bronnen die hij daarbij benut tevens bijdragen tot meer inzicht in interreligieuze omgangsvormen in de steeds pluriformer wordende westerse samenlevingen. Op die wijze kan tegelijkertijd een interactie ontstaan tussen theologisch onderzoek enerzijds en sociologische gezichtpunten anderzijds.

Fethullah Gülen kan worden gekarakteriseerd als een activist en een voorloper in dialoog en vrede die vooral door zijn onvermoeibare inzet op het gebied van educatie wegen gevonden heeft tot betere verhoudingen tussen volkeren en religies. In verschillende geschriften^[30] stelt Gülen dat de vrede van deze steeds kleiner wordende wereld ligt in het respecteren van alle verschillen door ze te beschouwen als deel van de menselijke natuur en door zorg te dragen voor waardering en respect. Gebeurt dit niet, dan is het volgens hem onvermijdelijk dat de wereld terechtkomt in een vloedgolf van conflict, strijd, gevechten en de meest bloedige oorlogen die tot de eigen ondergang leiden. Zijn theorie is af te leiden uit zijn praktijk en dialoogactiviteiten. Hij heeft de overtuiging dat zonder kennis van elkaar geen dialoog, vrede en verzoening tot stand kunnen komen. Gülen sluit hiermee aan bij een islamitische traditie die stelt dat onwetendheid de wortel is van alle kwaad. Opmerkelijk is dat Gülen een verband legt tussen onvrede en onwetendheid. Hij stelt dat door onderwijs en geestelijke scholing een vruchtbare voedingsbodem voor dialoog en vrede tot stand gebracht kan worden.

Een ander opvallend kenmerk van Gülen’s dialoogmethodiek is dat hij begint bij zijn nabije omgeving en vervolgens zoekt naar verbreding van zijn activiteiten in een wijdere omgeving. In dat kader heeft hij in zijn geboorteland Turkije menig religieus leider bezocht en ontvangen om samenspraak en tolerantie te bevorderen. Hij is steeds bereid om zijn boodschap en gedachten inzake dialoog te delen met alle groeperingen en alle lagen van de samenleving. Tegelijk verklaart zijn bijzondere gerichtheid op intellectuelen en religieuze leiders in belangrijke mate het succes van zijn dialoogbenadering. Door middel van zijn beweging nodigt Gülen niet-moslims uit om verder te kijken dan het beeld van de islam dat ons door de media en door vele politici ook in Nederland voortdurend wordt voorgehouden: “Iemand wiens kennis van de islam zich beperkt tot de dagelijkse krantenkoppen, zou kunnen geloven dat de islam terrorisme, zelfmoordaanslagen, onderdrukking van vrouwen en haat van iedereen buiten de eigen gemeenschap voorschrijft”.^[31] De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd probeert echter een interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. De waarden die Gülen ons voorhoudt op grond van zijn kennis van bronnen en traditie van de Islam roepen niet alleen moslims op om de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar zijn ook voor vele niet-moslims herkenbaar als oriëntatiepunten bij een discussie over gemeenschappelijke idealen en harmonieus samenleven.

Verder meent Gülen dat oprechte dialoog, wederzijdse acceptatie en universele vrede slechts bereikt kunnen worden door degenen die gericht zijn op dialoog, die de diversiteit van het multiculturalisme als rijkdom beleven, die ruime aandacht besteden aan de realiteit van maatschappelijke pluriformiteit en die zuiver, respectvol, empathisch en tolerant zijn en zich openstellen voor gemeenschappelijke humanitaire waarden en inspiraties. De kern van zijn boodschap inzake dialoog verwoordt Gülen zelf in de volgende uitnodiging: “Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt.”^[32]