De Turkse prediker Fethullah Gülen heeft de afgelopen 13 jaar in de Verenigde Staten geleefd. Er is daar ook een wijdverbreid netwerk van volgers van zijn ideeën ontstaan. 

Door Rainer Hermann

Er is geen verkeersbord dat aangeeft waar de afslag is voor de onverharde weg naar Saylorsburg. Het pad leidt je door een mistige omgeving vol loofbomen in alle kleuren die de herfst te bieden heeft, naar een landgoed met acht huizen. Dertien jaar geleden trok Fethullah Gülen, de meest invloedrijke prediker van de Turkse islam, zich op deze afgelegen plek terug. Het nog steeds zeer sterke Turkse leger heeft hem destijds verdreven uit Turkije. Geveld door ziektes, besloot hij zich te laten opereren in Amerikaanse ziekenhuizen. Sinds die tijd heeft hij het landgoed zelden verlaten. De Verenigde Staten hebben hem erkend als religieuze geleerde en ze hebben hem een visum gegeven waarna een permanente verblijfsvergunning.

De stem van de 74-jarige klinkt krachtiger dan ooit, zelfs van een grote afstand. Het was zijn stem die de moslims van Anatolië de afgelopen decennia transformeerde tot een dynamische middenklasse. Gülen is de stem van deze “zwarte Turken”. Veel bewegingen daagden het Kemalisme, de ideologie van de “witte Turken” uit. De stedelijke, ontwikkelde en seculiere bovenklasse van Istanbul – en later ook die van Ankara – regeerde eeuwenlang over Turkije. Ze keken met minachting neer op de onontwikkelde, plattelandse, arme en religieuze bevolking van Anatolië. Velen lieten zich, geïnspireerd door Gülens leerstellingen, onderwijzen en ze werden vermogend maar ze bleven toegewijd aan hun religie. Omdat Gülen de Kemalistische elite met succes uitdaagde, werd hij uitgeroepen tot staatsvijand. Als Gülen terug zou keren naar Turkije, zou dat oude wonden openhalen. Daarom besloot Gülen, die conflicten schuwt, in Saylorsburg te blijven.

Het 5,5 hectare landgoed lijkt een beetje op de geboortestreek van Gülen. Hij werd geboren in 1938 in Erzurum in het afgelegen oostelijk deel van Anatolië. Ook hier in Saylorsburg zwerven herten rond in het bos en er worden van tijd tot tijd bruine beren gespot. Binnenkort zal de sneeuw zich ophopen, net als in Erzurum. Toen Turkse ondernemers, die zich verenigden in de stichting “Gouden Generatie” het landgoed in 1993 kochten voor $ 175,000.00 stonden er slechts een paar blokhutten in het onherbergzame bos. Het waren zakenmannen zoals Muhammed Çap, een succesvolle ondernemer uit Turkmenistan, die de acht stenen huizen bouwden en het park ontwikkelden. In 1999 nodigden ze Gülen uit om zich hier te vestigen.

De kinderen van de bezoekers zijn beneden bij het meer aan het voetballen. Rond 12 uur verzamelt iedereen zich op de open plek bij de Kösk – een soort tuinpaviljoen waarin de Ottomanen op het platteland dineerden. Op het menu staan traditionele Turkse gerechten: linzensoep, ingelegde groenten in olijfolie, köfte vleesballetjes met rijst, thee in kleine, ronde glaasjes. Gülen kan de afstand niet meer lopend afleggen. Wegens diverse bypassoperaties heeft hij nu veel last van zijn knieën. Hij verlaat het landgoed alleen voor medische onderzoeken en voor behandelingen in het nabijgelegen ziekenhuis. Hij verlaat zelfs het huis waarin hij woont zelden. Van de vergoedingen die hij ontvangt voor de boeken die hij heeft geschreven, betaalt hij de stichting de huur van de kamers die hij gebruikt.

Er is een lift naar de bovenverdieping van het huis dat lijkt op een eenvoudig maar elegant ingericht Ottomaans huis dat niet meer dan een minimum aan meubels nodig heeft. Op deze verdieping verblijft en werkt Hodja-efendi – zoals hij eerbiedig door zijn volgers wordt genoemd. Hij gaat altijd vergezeld van zijn persoonlijke arts en van een aantal andere mensen die hij vertrouwt en waarop hij zich kan verlaten. Net als iedere andere ochtend heeft hij vanmorgen een dozijn jonge theologen onderwezen die gedurende twee jaar zijn studenten zijn. Twee keer per week nemen ze zijn preken op en uploaden ze de preken op internet (www.herkul.org) zodat televisiezenders er toegang toe hebben. Zelfs in zijn toevluchtsoord blijft Gülen onderwerpen kiezen die voor mensen van belang zijn en hij formuleert antwoorden waar zij zeker iets mee kunnen.

Het interview staat gepland voor na het islamitische middaggebed. Dat is het tijdstip waarop Gülen gasten ontvangt. Hij stelt gedetailleerde vragen over de gebeurtenissen in de buitenwereld en hij vraagt altijd door. Vervolgens zal hij weer lezen, schrijven en bidden. Het is verbazingwekkend hoe weinig slaap hij nodig heeft. Iedere dag is nauwgezet gestructureerd. Hij spoort zijn volgelingen aan hun tijd goed te gebruiken en dat is precies wat hij zelf doet zonder zich ooit te laten opjagen. Bijna op de minuut nauwkeurig komt hij de ruimte binnen en hij neemt plaats tegenover de gast. Zijn volgers zeggen dat hij nederig en charismatisch is. Aan de muur achter hem hangt een klok die stilletjes tikt. De klok wordt nooit op zomertijd gezet. Gülen zegt dat de tijd nimmer verandert.

Teksten, geschreven met prachtige kalligrafische letters vol krullen, versieren de muren. Het lijkt of ze worden voortgezet in Gülens woorden. Hij maakt in zijn taal geen gebruik van het moderne, sobere Turks. De Ottomanen zouden hem uitstekend hebben begrepen. Tegenwoordig is het, zelfs voor Turkse mensen, een hele opgave om hem te volgen. In lange zinnen verstrengelt hij soera’s uit de Koran en uitspraken van de profeet Mohammed en ervaringen van de mystici met de behoeften van de moderne wereld. Hij verenigt de wereld van het geloof met de realiteit van het leven. Hij licht de relevantie van onderwijs en succesvol zakendoen toe en de verenigbaarheid van de islam, de moderne tijd en democratie evenals de onverenigbaarheid van islam en geweld. Van zijn volgers wordt verwacht dat ze met eigen handen zorgen voor werkgelegenheid en welvaart en niet vergeten dit te verdelen onder degenen die het nodig hebben. Gülen verlaat zijn landgoed niet. Toch wordt zijn boodschap door miljoenen gehoord.

*

Religieuze mensen die hun geloof ver van de bruisende steden willen beleven, zijn altijd al door de staat Pennsylvania aangetrokken. De eerste migranten die zich op de vruchtbare grond van Pennsylvania hebben gevestigd moeten religieus zijn geweest. Als je vanuit Pennsylvania naar het westen trekt richting Saylorsburg, rijd je door Quakertown en Emmaus. Verkeersborden geven afritten aan naar Hamburg, Libanon en New Tripoli. De weg naar Saylorsburg leidt u nog door Bethlehem en Nazareth. Manhattan ligt op slechts een paar uur rijden van Saylorsburg. En toch is er een wereld van verschil tussen beide.

Of het nu dag of nacht is, er rijdt altijd verkeer over de 5th Avenue. Alp Aslandogan kijkt vanaf de vijfde verdieping neer op de stedelijke kloof, opgetrokken uit steen. In 1991 kwam hij vanuit Turkije naar New York om zijn PhD (doctorsgraad) in de IT te halen en tot op de dag van vandaag geeft hij les aan de universiteit. In zijn vrije tijd besteedt hij vrijwillig vele uren aan “hizmet” – dat is hoe Gülens volgers de beweging noemen. De oorsprong mag dan in Turkije liggen, ook in de Verenigde Staten groeit de beweging. “Hizmet” is hun intentie om de gemeenschap buiten de politiek om te dienen. Daarom heeft Aslandogan al in 1993 de kleine “Milky Way Foundation” opgericht om de kinderen van Turkse immigranten in het weekend te helpen zodat ze op school zouden slagen. In 1999 werd de stichting een particuliere school.

“Het uitgangspunt was het idee dat we nooit wilden wedijveren met de dominante cultuur, noch wilden we ons ervan afsluiten om zo ons cultuur te kunnen behouden,” zegt Aslandogan. “We wilden ouders helpen om de Amerikaanse cultuur te begrijpen en we wilden kinderen helpen om de waarden van hun ouders te behouden, maar we wilden ze ook helpen om productieve burgers van dit land te worden.” Twee decennia lang werden dit soort activiteiten in New York onderdeel van een wijdverbreid netwerk van diverse maatschappelijke activiteiten. Het Turkse Culturele Centrum in Manhattan en het Peace Islands Institute zijn twee voorbeelden.

Het culturele centrum bijvoorbeeld organiseert Engelse en Turkse taalcursussen, bereidt kinderen voor op examens, helpt volwassenen om zichzelf als stemgerechtigde te registreren en helpt zelfstandigen succesvol te worden. Na een grote bosbrand in Israël heeft het culturele centrum het betreffende gebied herbebost en na de aardbeving in Haïti een nieuwe school gebouwd. Na de terroristische aanslagen van 11 september 2001 is het Pacific Islands Institute opgericht als dialoogplatform. Binnen dit kader praten Amerikaanse politici, buitenlandse ambassadeurs, rabbijnen en boeddhistische monniken met elkaar en nodigen moslimfamilies niet-moslimfamilies uit.

Het culturele centrum en het Pacific Islands Institute zijn twee van de 218 maatschappelijke organisaties in de Verenigde Staten die gelieerd zijn aan Gülen en in mei 2010 de krachten hebben gebundeld onder de koepelorganisatie Turkic American Alliance. Haar hoofdkantoren bevinden zich in Washington D.C. tussen Capitol Hill en de CNN studio’s. Net als in haar kantoren in New York is de persoonsverheerlijking rond Atatürk verdwenen en er hangt geen reliëf aan de muur met een beeltenis van de eeuwig-lachende oprichter van de republiek. Hoe belangrijk de overkoepelende organisatie inmiddels is, blijkt uit het feit dat op haar laatste gala-avond zeven senatoren en 53 congresleden aanwezig waren. De achtendertig-jarige politieke analist en voormalig professor aan de Universiteit van Pittsburgh, Fevzi Bilgin, stelt studies samen over relevante kwesties in Turkije en het Midden Oosten en hij ondersteunt met zijn werk de Amerikaanse politieke atmosfeer. Hij staat aan het hoofd van “Rethink”, de enige particuliere Turkse denktank in de Verenigde Staten.

Emre Çelik, een Australische IT-specialist van Turkse afkomst probeert ook het debat in de Verenigde Staten te beïnvloeden. Ook hij is twee decennia geleden begonnen in Sydney, en probeerde Turkse jongeren in garages een vliegende start te geven in vakken als wiskunde, natuurkunde en scheikunde. Vandaag de dag staat hij aan het hoofd van het Rumi Forum, genoemd naar een Turkse mysticus, dat is gevestigd op een steenworpafstand van het Witte Huis. Onder de bestuursleden bevinden zich zowel Joden als seculiere Amerikanen. Prominente politici of diplomaten spreken vaak tijdens de lunches die door het forum worden georganiseerd en die worden uitgezonden door vier televisiezenders.

Çelik beschouwt zichzelf als een “gewone moslim” en dit is het type islam dat hij wil cultiveren in de pluralistische samenleving van Amerika. In Australië was hij oorspronkelijk gefascineerd door Said Nursi (1876-1960), de spirituele mentor van Gülen. Nursi introduceerde het element van twijfel en aarzeling in de islam. Hij leerde mensen kijken naar het goede in de Westerse maatschappij en dit goede over te nemen en hij riep mensen op om de drie basispunten van het kwaad – armoede, tweedracht en onwetendheid – te overwinnen. “Wat Nursi in deze theorieën heeft geformuleerd, wordt door Gülen in praktijk gebracht,” zegt Çelik. Hij beschouwt het concept van het behagen van God als de onbetwistbare bijdrage van Gülen. Hiermee motiveert Gülen mensen om in deze wereld te handelen teneinde beloningen te ontvangen in het hiernamaals.

*

De “hizmet-beweging” is actief op het gebied van onderwijs, media, dialoog, zaken en liefdadigheid. Ondernemers die dichtbij Gülen staan hebben meer dan 1000 particuliere scholen opgericht in meer dan 130 landen, waaronder Duitsland en de Verenigde Staten. De belangrijkste beschuldiging door critici aan het adres van de beweging is, dat ze in het geheim een islamitische elite op de been brengt die zich voorbereidt op een staatsgreep in bijvoorbeeld Turkije, en dat de beweging niet transparant is en georganiseerd is als een geheim genootschap. Ze zijn op zoek naar organisatorische structuren die er niet zijn. Gülen is geworteld in de tradities van de mystieke islam, het soefisme, dat geen hiërarchische structuren kent. Het zou ook, in een tijd waarin militaire generaals nog steeds de macht hadden in Turkije, behoorlijk gevaarlijk zijn geweest om zichtbare structuren te vormen.

De beweging wordt van twee kanten aangevallen, zegt Gülen. Gülen noemt degenen die de activiteiten van “hizmet” vergelijken met islamisme, onwetend. Zodra het over de anderen gaat, schudt hij slechts zijn hoofd. Ze beschuldigen hem ervan dat hij “een verrader van de islam en een slaaf van de Verenigde Staten en Israël is en dat hij propaganda maakt voor het christendom en het jodendom”. Een openbare aanklager in Turkije heeft hem zelfs een keer een geheime kardinaal in dienst van de paus genoemd. “Mijn leven en mijn werk zijn voor iedereen openbaar,” zo verzekert Gülen. “Er is niets dat geheim wordt gehouden.” De activiteiten van “hizmet” worden in het openbaar uitgevoerd met mensen uit het hele spectrum van het leven, uit alle landen en van alle godsdiensten. Ze zijn geaccepteerd en staan onder toezicht van publieke overheden. “Ik zou wel willen weten wat daar niet transparant aan is.”

Onderwijs en het oprichten van scholen zijn in het bijzonder zaken die hem na aan het hart liggen. Hij zegt dat mensen door onderwijs op een constructieve manier kunnen bijdragen aan hun familie, aan de maatschappij en aan de mensheid. “Bovendien ben ik ervan overtuigd dat wij, Gods schepselen, alleen onze volledige individuele volwassenheid kunnen bereiken door wereldlijke en spirituele educatie.” Hij heeft dit idee, evenals het oprichten van scholen, zijn hele leven gepromoot. De scholen worden opgericht door bedrijven die zich door hem hebben laten inspireren. Hij is noch de oprichter noch een bestuurslid van deze scholen.

Hij roept zijn volgers ook op om succesvolle ondernemers te worden. En met succes. Een grote Turkse zakelijke vereniging is terug te voeren op Gülen. De economische groei in Anatolië is verbonden met zijn naam. “Ik heb mensen altijd opgeroepen om hun ware ondernemersgeest te laten zien,” zegt Gülen. Hij raadt bedrijven aan om gecalculeerde risico’s te nemen en hij moedigt ze aan om in het buitenland te investeren en daar uit te breiden. “Ik herinner ze altijd aan hun maatschappelijke en sociale verantwoordelijkheden.” Hij herinnert ze er ook aan om de volgende ethische principes aan te hangen: laat u niet in met fraude, speculaties of zwarte handel, belichaam vertrouwen en betrouwbaarheid, wees niet hebzuchtig en verkwist Gods rijkdommen niet terwijl u ervan geniet, respecteer de rechten van de werknemers, vergeet niet dat de maatschappij waarin u leeft ook moet kunnen profiteren van uw voordeel en leidt uw leven bewust van het feit dat uiteindelijk alles door God gegeven is.

Tevfik Emre Aksoy is één van deze zakenmannen die handelen volgens Gülens ideeën van het behagen van God. Hij heeft zijn fortuin vergaard als aannemer in Brooklyn, New York. Zelfstandige en succesvolle mensen als hij doneren een behoorlijk deel van hun inkomen aan de “hizmet” en financieren de beweging. Ze besluiten zelf wie het geld ontvangt. Hij is, samen met 4 andere zelfstandigen, bestuurslid van de Amity School in Brooklyn. Het schoolgeld is slechts een deel van de kosten van de huidige begroting. De rest, en in het bijzonder geld voor huidige investeringen, is afkomstig van donateurs zoals Aksoy.

De vrijgevige donateur bemoeit zich niet met het dagelijkse werk van Cengiz Karabekmez, de schooldirecteur. De school is opgericht in 1999 en heeft 300 leerlingen. Honderd van hen wonen in het aangrenzende studentenhostel. Ze komen uit 17 landen met vijf verschillende godsdiensten. Leerlingen van Turkse afkomst zijn meer dan gemiddeld vertegenwoordigd. De school werft leerlingen doordat bekend is dat al hun leerlingen, sinds jaar en dag, worden geaccepteerd op universiteiten. De besten onder hen gaan naar Harvard, Columbia en Yale. En dat niet alleen. “De 25 afgestudeerden van het afgelopen jaar hebben studiebeurzen ontvangen voor een bedrag van 4 miljoen dollar,” vertelt Karabekmez trots.

De nadruk wordt gelegd op het onderwijzen van de exacte wetenschappen, zoals bij alle andere “Gülenscholen”. “We dringen onze leerlingen geen geloof op,” benadrukt Karabekmez. “Onze scholen zijn niet op geloof gebaseerd.” Het vak “persoonlijke ontwikkeling” leert de universele waarden zoals respect, altruïsme en arbeidsethos. Volgens de schooldirecteur is het aantal leerlingen (acht) per leraar, één van de redenen van het succes van de school. De meeste van de 36 docenten is Amerikaans staatsburger. Andrea geeft les in het tweede jaar en doet dit niet door alleen voor de klas te staan, maar door zich door het lokaal te bewegen en zich onder de leerlingen te begeven. Haar voorouders emigreerden enkele generaties geleden vanuit Italië. Ze koos ervoor om op Amity te gaan werken omdat ze wilde lesgeven op een particuliere school en op een school met kleine klassen. “Taalbarrières?” lacht ze. Natuurlijk, veel ouders spreken slechts een beetje Engels. “Maar de schoolgemeenschap zorgt ervoor dat iedereen al vanaf het eerste jaar goed Engels leert spreken.”

Leraar Engels, Adamir, kent Duitsland en de Verenigde Staten. Zijn ouders zijn met de kinderen de Balkanoorlog ontvlucht. Ze zijn eerst in Duitsland terechtgekomen en hebben zich daarna, 12 jaar geleden, gevestigd in New York. Hij weet niet wie Gülen is. Er hangt hier geen foto van hem. Hij heeft ook nog nooit gehoord van de “hizmet-beweging”. Hij koos voor de Amity School omdat hij hier meer mogelijkheden heeft om uiting te geven aan zijn opvattingen als leraar dan op andere scholen. Het behagen van God wordt je hier niet opgedrongen. “God houdt van iedereen,” dat is hoe Aksoy zijn geloof samenvat. “God houdt in het bijzonder van het goede dat iemand doet.”

Read more:
Reactie op EenVandaag over de Gülenbeweging (uitzending 30 januari 2014)

  De Gülenbeweging in Nederland neemt afstand van een uitzending van het programma EenVandaag. In de uitzending van 30 januari...

Close