Van Mevlana naar Fethullah Gülen: Voorlopers van innerlijke vrede

Geschreven door Gürkan Çelik*

Mevlana Djalaleddin Rumi en Fethullah Gülen zijn, hoewel in tijd gescheiden door acht eeuwen, alle twee voorlopers van eenzelfde spiritueel pad van innerlijke vrede en meedogende liefde voor de mensheid. Beiden kenmerken zich door hun inzet voor de spirituele ontwikkeling van mensen en ook door hun bijdrage aan de realisatie van ware en duurzame vrede bij zowel mensen als in samenlevingen.

De eerste voorloper is Mevlana Djalaleddin Rumi, die leefde in de 13e eeuw. Nu, achthonderd jaar later, leeft hij nog steeds in de harten en hoofden van vele mensen over de hele wereld door de sema-dans, de zogenoemde wervelende derwisjen en door zijn meest verkochte gedichten. Rumi, zoals hij bekend is in het Westen, of als Mevlana (onze meester) in het Oosten, is een van de weinigen met grote invloed die tijd en ruimte overstijgt. Rumi spreekt direct tot het hart en raakt mensen in hun hart, en is daarmee tijdloos. Zijn taal van de liefde vormt een gemeenschappelijke basis voor een dialoog en is een gemeenschappelijk referentiekader om bij elkaar te komen en elkaar te spreken en te begrijpen.

De tweede voorloper is de prominente moslimgeleerde M. Fethullah Gülen, die momenteel in de Verenigde Staten leeft. Door diegenen die geïnspireerd zijn door zijn leer wordt hij ‘Hocaefendi’ genoemd, wat in het Turks ‘onze gerespecteerde leraar’ betekent. Gülen heeft zijn leven gewijd aan het vinden van oplossingen voor maatschappelijke kwalen en geestelijke behoeften. Hij betoogt tolerantie, mildheid en vergeving in zijn speeches, conversaties en boeken. De mensen die geïnspireerd zijn door zijn ideeën hebben allerlei initiatieven genomen en projecten ontwikkeld op het gebied van onderwijs, dialoog en media, met het doel tot een betere, liefdevolle en gelukkigere wereld te komen.

Andere voorlopers van vrede

Deze twee voorlopers van innerlijke vrede zijn niet de enigen die een oproep deden tot dialoog, vergeving en een vreedzame wereld. Er waren en zijn ook anderen die de boodschap van liefde, goedheid, gerechtigheid, vergevensgezindheid en vrede spreken tot de harten en hoofden van alle mensen, van welk geloof dan ook. Naast Mevlana en Hocaefendi kunnen we ook opvallende persoonlijkheden noemen uit de Abrahamitische tradities. We kunnen daarbij denken aan Rabbi Nahman van Breslau uit de joodse traditie en Sint Franciscus van Assisi uit de christelijke traditie. Ook kunnen wij denken aan Desiderius Erasmus, Moeder Teresa, de Dalai Lama als inspirators, grote denkers en goede voorbeelden van hun onvermoeibare strijd en inzet voor innerlijke vrede en een vredige samenleving. Dit zijn allemaal mensen die in roerige tijden, in soms zeer moeilijke omstandigheden vasthielden aan de liefde voor God en aan de innerlijke vrede die hen bezielde. In hen kwam de figuur van de heilige rechtvaardige of vriend van God tot leven. Deze voorlopers van vrede genoten van het leven en bestreden de wanhoop, onder andere door het vertellen van verhalen, wat een belangrijk middel kan zijn om mensen mee te nemen op weg naar ware en duurzame vrede.

De vrede die zij belichamen en tot uiting willen brengen, is niet noodzakelijkerwijs een vrede tussen twee natuurlijke vijanden, maar een vredig naast elkaar bestaan van mens en natuur; van de mens en God, van de mens en medemens. Deze voorlopers van vrede worden gezien als de helden van deze innerlijke vrede. Ze zijn de vertellers, de predikanten van een onwankelbare acceptatie van alles wat van God afkomstig is. Vanuit die innerlijke weg die zij bewandelden, hebben zij met hun boodschap de deur naar de dialoog open gezet.

Ontplooiing tot volmaakte mens

Bij zowel Mevlana als Hocaefendi staan de mens en zijn ontwikkeling centraal. Fethullah Gülen stelt vrede als einddoel: vrede in uzelf, vrede in uw gezin en vrede in de samenleving. Die vrede is het resultaat van dialoog. Dialoog begint bij jezelf en heeft van daaruit zijn weerslag op de wijdere omgeving. De dialoog met jezelf, vrede bij jezelf is een belangrijke stap om zich te ontplooien als ‘volmaakte mens’ (insaan al-kaamil).

Volgens Gülen bestaat een mens uit drie kerncomponenten, wat ik de 3H’s noem: hoofd, hart en houding; of de 3G’s: gedachte, gevoel en gedrag. Een mens onderscheidt zich van de rest van de schepping door zijn intellectuele vermogens, maar het hart is ook van groot belang. Ik heb het dan over het geweten, over onze emotionele ontwikkeling en voor sommigen ook de spirituele, geestelijke ontwikkeling. De balans die we weten te vinden tussen hoofd, hart en houding maakt ons uiteindelijk tot de mens wie we zijn. Als een van deze componenten minder aandacht krijgt, zodat de balans minder goed is, dan is dat te merken aan die persoon. Ik ben van mening dat in de wereld de balans tussen hoofd en hart zoek is. Men is meer gericht op het hoofd dan op het hart. Intellectuele ontwikkeling krijgt meer aandacht dan de spirituele ontwikkeling. De harmonie tussen hoofd en hart uit zich in houding, gedragingen en handelingen die de mens verricht. De ontwikkeling tot een ‘volmaakte mens’ is een centraal thema bij Mevlana en Gülen. Beiden zijn voorbeelden van hoe we in gesprek kunnen gaan, deuren open kunnen zetten voor de medemens, anders gelovigen en ongelovigen. En dat allemaal vanuit de visie dat wij allemaal mensen zijn en geschapen zijn door God.

‘Ik ben eerst mens en daarna moslim’

Ik vond het inspirerend toen ik Fethullah Gülen hoorde zeggen: ‘Ik ben eerst mens en daarna moslim’. We zijn eerst mensen, en daarna christenen, joden, moslims of atheïsten. We zijn eerst mensen en daarna Turken, Marokkanen of Nederlanders… Het elkaar vinden op grond van het mens-zijn is een belangrijke stap voor naastenliefde, verdraagzaamheid en sociale cohesie.

‘Ik ben eerst mens en daarna moslim’. Deze boodschap van Fethullah Gülen beschrijft uitdrukkelijk de behoefte van mensen in de hedendaagse samenlevingen en weerklinkt in de denkwijze van Mevlana, die het in zijn beroemde gedicht als volgt verwoordt:

Mevlana’s opvatting en boodschap lopen parallel met die van Fethullah Gülen. Rumi ziet liefde als het pad naar God en dit pad sprak de mensen in het Westen en Oosten sterk aan. Liefde is het allerbelangrijkste element in elk wezen. Het is een schitterend licht en een grote kracht die weerstand kan bieden en elke tegenstand kan overwinnen, zo luidt een van Gülen’s gouden levensregels. De kern van zijn boodschap verwoordt Gülen in de volgende uitnodiging: “Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt”.

Gülen’s contacten

In 1996 kreeg Gülen grote bekendheid met zijn initiatieven op het gebied van tolerantie en interreligieuze dialoog. Gülen onderhield contacten met religieuze leiders van verschillende religies en met andere leidende figuren in binnen- en buitenland. Concreet valt te denken aan de ontmoetingen met de ambassadeur van het Vaticaan, de patriarch van de Turks-Orthodoxe gemeenschap en de opperrabbijn van de Turks-Joodse gemeenschap. In 1998 bracht Gülen ook een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Al deze contacten met vooraanstaande religieuze leiders hebben Gülen ook kritiek van bepaalde groeperingen uit zijn geboorteland Turkije opgeleverd. Immers, dit voorbeeldgedrag van Fethullah Gülen is later door vele religieuze mensen en geleerden overgenomen om dialoog aan te gaan met mensen van andere levensbeschouwingen.

Vrede: de betere weg

Gülen is ervan overtuigd dat werken aan dialoog en vrede vereist is om werkelijk uiting te geven aan een islamitische manier van leven. Door de Koran wordt dit voorgeschreven als ‘de betere weg’. “Verzoening is beter.” Dit ziet Gülen als het beginpunt van de dialoog en is de voorwaarde om zowel de maatschappij als de mensheid te dienen. Sterker nog, vrede is volgens Gülen van het allergrootste belang voor de islam in deze roerige en woelige tijden.

In zijn theologie betekent dialoog: respect voor elkaar en acceptatie van de onderlinge verschillen. Hij heeft de overtuiging dat zonder kennis van elkaar geen dialoog, vrede en verzoening tot stand kunnen komen. Gülen sluit hiermee aan bij een islamitische traditie die stelt dat onwetendheid de wortel is van alle kwaad. Hij stelt dat door onderwijs en spirituele scholing een vruchtbare voedingsbodem voor dialoog en vrede tot stand gebracht kan worden. Gebeurt dit niet, dan is het onvermijdelijk dat de wereld zich in een web van conflict, strijd, gevechten en de meest bloedige oorlogen zal storten en zich zo een weg naar de eigen ondergang zal banen.

Tot slot

Door hun werk en leven tonen Rumi en Gülen ons dat geweld en conflicten niet worden veroorzaakt door geloof, overtuiging en godsdienst, maar door de zonden van het ontremde ego zoals heersende zelfzucht, haat en hebberigheid. Zij laten ons zien wat hiervoor de beste remedies en oplossingen zijn. Beiden zijn streng voor zichzelf en mild voor de ander. Hun leven en werk zijn vandaag de dag een les en inspiratie voor iedereen die denkt dat de ‘botsing der beschavingen’ niet onvermijdelijk is. Hun woorden en werken prediken liefde en vrede. Zij tonen ons hoe we tot hoop, vernieuwing en verzoening kunnen komen, in plaats van wanhoop, angst en vijandigheid door onze verschillen te koesteren.

Zij hebben de liefde bezongen voor de mens en medemens. Beiden nodigen ons uit om er voortdurend aan herinnerd te worden dat we mensen zijn, dat we één zijn; wij komen van God en tot God zullen wij terugkeren. Zij brengen de vreugde, hoop, liefde, compassie, respect en begrip naar voren en menen dat de wereld iedere dag beter kan worden als mensen kunnen samenwerken en met elkaar in dialoog treden. Daartoe is het noodzakelijk dat de mens zijn egoïsme overstijgt, zoals Rumi en Gülen uitdragen. Niet blijven haken bij wat gebeurd is en bij wat mis is gegaan, maar telkens geloven dat het beter kan gaan. Daartoe is wel een innerlijke vrede nodig die dieper gaat dan het bestaan van alledag.

Beiden richten zich tot alle mensen, tot de gehele mensheid. Als spirituele gids, meesters en mystici pleiten zij in hun leer voor tolerantie, rede, goedheid, liefdadigheid en bewustzijn door liefde en voor het kijken naar moslims, joden, christenen en anderen, met dezelfde blik. Zij spreken immers niet alleen mensen over medegevoel en liefdevolle sympathie voor menselijke relaties, zij weten ook een sfeer te scheppen waarin deze waarden werkelijkheid worden.

Kortom; dialoog, liefde, vrede en verdraagzaamheid beginnen bij uzelf en behelzen ten eerste respect voor elkaar, voor elkaars verschillen; ten tweede acceptatie van die verschillen, acceptatie van de ander in zijn of haar positie; en ten derde het delen van die verschillen en waarden met elkaar om van elkaar te leren en naast elkaar samen te leven.

* Dr. Gurkan Celik heeft in het kader van zijn proefschrift onderzoek gedaan naar Gülen’s mensbeeld, zijn visie op de mens. Tevens kijkt hij naar de uitwerkingen van zijn mensbeeld, met name in het onderwijs en in dialoogactiviteiten.